Łacina

Język łaciński

Łacina (łac. lingua Latina, język łaciński) – język indoeuropejski z podgrupy latynofaliskiej języków italskich, wywodzący się z Lacjum (łac. Latium), krainy w starożytnej Italii, na północnym skraju której znajduje się Rzym. Łacina była językiem ojczystym Rzymian. Stała się z czasem językiem urzędowym całego Imperium Rzymskiego, wypierając inne wcześniej używane na tym obszarze języki (takie jak oskijski czy umbryjski).
Łacina pozostaje językiem urzędowym Państwa Watykańskiego (obok języka włoskiego). Łacina pozostawała oficjalnym językiem urzędowym Rzeczypospolitej Obojga Narodów aż do roku 1795.
Łacina przez wiele wieków była językiem nauki, w tym także medycyny. Od XX wieku znaczenie łaciny jako języka nauki ulegało postępującej marginalizacji, głównie na rzecz języka angielskiego. Najczęściej łacinę można spotkać w tytułach niektórych periodyków naukowych, w taksonomii oraz w rozpoznaniach medycznych (w części krajów, w tym i Polsce).

W Europie obserwuje się zwiększone zainteresowanie łaciną. Podejmowane są nawet próby wypromowania jej jako języka żywego. W Finlandii radio nadaje krótkie audycje w tym języku. Łacina jest nauczana w Niemczech (35-50% szkół w zależności od landu), Francji (około 50%) i we Włoszech (ok. 70%)[2].

Odmiany łaciny

W starożytności łacina miała zasadniczo, jak każdy język, dwie odmiany: literacką i potoczną. Istniały i rozwijały pewne specyficzne cechy odmiany, czy też dialekty lokalne, takie jak łacina italska, galijska, brytyjska, hiszpańska, afrykańska. Wobec skąpej ilości źródeł do ich poznania, pochodzących na dodatek z różnych epok, trudno niekiedy orzec coś pewnego na temat ich wzajemnego stosunku, mimo że część zachodzących tam zjawisk jest dla nas całkiem uchwytna.

Ze względu na wymienione wyżej etapy rozwojowe wyróżniamy następujące odmiany języka literackiego:

  • łacinę archaiczną
  • łacinę klasyczną
  • łacinę srebrną
  • łacinę późną
  • łacinę średniowieczną
  • łacinę humanistyczną i nowożytną

Dodatkowo w późnej starożytności (od roku mniej więcej 200 n.e.) możemy wyróżnić chrześcijańską odmianę języka literackiego – jej najbardziej uderzającą cechą są, pochodzące głównie z Biblii, naleciałości leksykalne i składniowe z języków semickich (głównie hebrajskiego i aramejskiego).

Standardem języka literackiego jest i była już w starożytności łacina klasyczna. Dla prozy wzorcowa jest literatura okresu schyłkowej republiki, tzw. cycerońskiego, Odpowiednim wzorcem dla poezji jest następujący bezpośrednio po nim okres zarania cesarstwa, tak zwany augustowski.

Standard ten starano się w miarę możliwości utrzymywać. Robiono to mimo narastających trudności wynikłych ze zwykłego rozwoju języka codziennego, który z upływem wieków coraz bardziej się od standardu oddalał. Nie jest wszelako jasne (i zapewne nigdy nie będzie), czy przez 500 lat, jakie upłynęły od czasów Cycerona do końca starożytności rozziew pomiędzy językiem mówionym a literackim stał się już na tyle duży, żeby wystąpiły jakieś trudności w np. zrozumieniu przez słuchaczy przemówienia czy kazania (a te są z natury wygłaszane do ludu) skomponowanego w języku klasycznym.

Obraz zaciemnia dodatkowo powstały w II w. n.e. literacki prąd archaistyczny lubujący się w – dziś przeważnie zaginionej i nam nieznanej – literaturze okresu archaicznego. Z tego powodu trudno czasem w sposób decydujący rozstrzygnąć, czy pewne osobliwości języka, jakim pisze np. Apulejusz, należy przypisać głównie temu, że jego łacina jest archaizowana, czy wręcz przeciwnie, a może tak wygląda dialekt afrykański. Najprawdopodobniej składa się na to wszystko po trochu, ale co jest czym, tego do końca nie wiemy.

Łacina średniowieczna jest w teorii kontynuacją języka literackiego z okresu starożytności, z mniejszymi lub większymi, zależnie od autora i tematu, domieszkami idiomatyki biblijnej. W praktyce odstępstwa od klasycznej leksyki, składni i frazeologii bywają na tyle duże, że teksty średniowieczne nierzadko trudno zrozumieć opierając się na bardzo nawet dobrej znajomości standardu. Część winy ponosi tu ogólnie niższa kultura literacka średniowiecza w porównaniu ze starożytnością. Dziwaczne niekiedy znaczenia wyrazów w tekstach średniowiecznych mają jednak często źródło w pewnych specyficznych, głównie żargonowych użyciach starożytnych; bywa, że znaczenie danego wyrazu spotykane tylko raz w całej (dostępnej nam) literaturze pogańskiej, w dodatku żargonowe, jest z niewiadomych powodów uogólniane przez autora średniowiecznego i podnoszone do rangi pierwszego znaczenia danego słowa. Częściowo zapewne wynika to z niedostatecznego opanowania słownictwa przez pisarza (który zamyka się w znanym sobie, nierzadko fachowym slangu jednej profesji) – ale też sprawia, że niektóre teksty średniowieczne, lub niektóre ich partie, bywają na pierwszy rzut oka zupełnie niezrozumiałe.

Łacina humanistyczna jest to łacina średniowieczna oczyszczona z charakterystycznych dla wieków średnich zepsuć i barbaryzmów. Celem tego zabiegu był powrót do opisanego powyżej klasycznego standardu, przez co łacina humanistyczna jest w teorii tożsama ze standardowym językiem literackim. W praktyce teksty humanistyczne bywają przeładowane rzadko spotykanymi wyrazami oraz eruducyjnymi dygresjami, dlatego często brak im lekkości i lapidarności, jaka charakteryzuje twórczość większości (znanych nam) prozaików antycznych.

Języki pochodne

Język łaciński, stosowany w poszczególnych prowincjach Imperium Rzymskiego oraz państwach średniowiecznych, powstałych na jego gruzach, ulegał naturalnym procesom rozwojowym, a odległości geograficzne oraz późniejsze bariery polityczne i wpływy języków obcych sprzyjały tworzeniu się odrębności regionalnych, które z czasem doprowadziły do ukształtowania nowych języków. Z łaciny wywodzą się współczesne języki romańskie, między innymi:

  • francuski
  • galicyjski
  • hiszpański
  • judeo-hiszpański (sefardyjski)
  • kataloński
  • korsykański
  • portugalski
  • retoromański
  • rumuński
  • sardyński
  • waloński
  • włoski

Historia

Pierwsze odnalezione zabytki piśmiennictwa datuje się (spornie) na VII/VI wiek p.n.e. Najstarsza znana inskrypcja datowana na VII wiek p.n.e. znajduje się na tzw. fibuli z Praeneste. Archaiczny napis głosi MANIOS MED FHEFHAKED NVMASIOI (klas. Manius me fecit Numerio, pol. Maniusz stworzył mnie dla Numeriusza). Niektórzy jednak powątpiewają w autentyczność znaleziska.

W 451 r. p.n.e. (V wieku p.n.e.) zostaje spisane prawo XII tablic (łac. lex duodecim tabularum), od końca IV wieku p.n.e. spisuje się wygłaszane w senacie co ważniejsze mowy. Zapisem tych mów dysponował jeszcze Cyceron.

Zarys historii literatury

Epoka literacka (zob. Literatura antycznego Rzymu) zaczyna się w 240 r. p.n.e. od dokonanego przez greckiego wyzwoleńca Lucjusza Liwiusza Andronika łacińskiego przekładu Odysei Homera. Przekład został dokonany wierszem saturnijskim, zachowały się fragmenty, m.in. incipit Virum mihi Camena insece versutum. Działają wtedy poeci tacy jak Newiusz, Lucyliusz, komediopisarze Plaut i Terencjusz i in.
Epoka archaiczna trwa mniej więcej do końca lat osiemdziesiątych I wieku p.n.e., kiedy rozpoczyna działalność Marek Tulliusz Cyceron. Uznaje się to za początek epoki klasycznej. Wyróżnia się dwa podokresy, to jest cyceroński (do śmierci Cycerona w roku 43 p.n.e.) oraz augustowski (od wstąpienia na tron ces. Oktawiana Augusta w roku 27 p.n.e.), tak zwany złoty wiek poezji łacińskiej.
W okresie cycerońskim działają m.in. prozaicy Gajusz Juliusz Cezar, Marek Terencjusz Warron, Gajusz Sallustiusz Crispus, poeci Katullus i Lukrecjusz i in. W okresie augustowskim działają historyk Tytus Liwiusz oraz tacy poeci jak Wergiliusz, Propercjusz, Tibullus, Horacy, Owidiusz.
Epoka klasyczna kończy się około połowy I wieku n.e., rozpoczyna się wtedy tak zwana epoka srebrna charakteryzująca się narastającymi tendencjami archaizacyjnymi. Pisarze zaczynają wzorować się na autorach epoki archaicznej, przede wszystkim na Katonie, co ma na celu „odmłodzenie” języka i nawrót do jego archaicznej prostoty po okresie obcowania z wyrafinowaną prozą i poezją klasyczną.
Przedstawicielem łaciny srebrnej jest m.in. Tacyt, Korneliusz Fronto oraz Gelliusz. Prąd ten odnosi ostatecznie zwycięstwo z początkiem II wieku n.e., wygasa stopniowo w III wieku n.e. wraz z powolnym upadkiem literatury rzymskiej w tym czasie. Dopiero w IV wieku n.e. następuje coś w rodzaju renesansu, jest to epoka łaciny późnej. Jej przedstawicielem jest np. Makrobiusz.
Od II wieku n.e. zaczyna narastać w łacinie zjawisko diglosji.

Chrześcijaństwo

Pierwsze przekłady Biblii na łacinę, tzw. Afra (z łac. afrykańska) oraz Itala (z łac. italska) pojawiają się odpowiednio w II wieku n.e. i III wieku n.e. Językiem liturgicznym chrześcijan jest wówczas greka. Jednak znajomość greki na zachodzie imperium (w przeciwieństwie do łaciny, która jest językiem ludu) zaczyna szybko zanikać, w związku z czym w połowie IV wieku n.e. następuje wprowadzenie łaciny do liturgii. Na przełomie IV i V wieku n.e. św. Ambroży układa łacińską liturgię mszy tzw. ambrozjańskiej, a św. Hieronim dokonuje kanonicznego przekładu Biblii na łacinę, jest to tzw. Wulgata. Łacina stała się także językiem teologii Kościoła zachodniego, dzieła Ojców Kościoła i innych autorów powstałe na przestrzeni tysiąca lat, od Tertuliana (ok. 155-220) do Papieża Innocentego III (1161-1216) , zostały wydane m.in. w monumentalnym zbiorze złożonym z 217 tomów, nazwanym Patrologia Latina. Inne zbiory to Corpus Christianorum (CC), powstający w wydawnictwie Brepols w Turnhout i Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum (CSEL) – wydawany w Wiedniu), augustyńska Bibliotèque Augustinienne, a także częściowo łacińska, częściowo grecka seria Sources Chrétiennes w Paryżu. Sobór watykański II utrzymał łacinę jako język liturgiczny Kościoła katolickiego, dopuściwszy jednak możliwość odprawiania mszy w językach narodowych „w drodze wyjątku”. Z tego wyjątku zrobiła się reguła.

Średniowiecze i nowożytność

Po upadku imperium łacina nadal pozostawała językiem międzynarodowym oraz językiem Kościoła katolickiego. Począwszy od XI wieku powstaje literatura w językach romańskich, łamiąc monopol łaciny jako języka literackiego. Mimo tego, przez całe średniowiecze powstawała łacińska literatura piękna, jak i użytkowa. Znajomość języka Rzymian i twórczość w nim umożliwiła renesansowym pisarzom, np. Janowi Kochanowskiemu rozwinięcie środków literackiej ekspresji w językach wernakularnych. Od XVII wieku rola łaciny zmniejsza się, w XVIII marginalizuje, ale łacina dalej bywa używana, zwłaszcza jako język liturgii i publikacji Kościoła katolickiego.

Współczesność

Wbrew powszechnej opinii łacina nie jest językiem martwym, ponieważ ciągle się rozwija – powstają łacińskie nazwy m.in. : nowo odkrytych gatunków organizmów. Łacina jest najlepiej znanym językiem starożytnym z basenu Morza Śródziemnego.

Tradycja pisania i mówienia po łacinie nigdy nie zanikła. Najbardziej znanymi periodykami wydawanymi w języku łacińskim są kwartalnik Vox Latina oraz dwumiesięcznik Melissa. Tradycyjnie artykuły w języku łacińskim przyjmują periodyki poświęcone filologii klasycznej.

Język łaciński jest nadal powszechnie stosowany w naukach przyrodniczych. Nazwy międzynarodowe wszystkich taksonów po dziś dzień są nazwami łacińskimi. Podobne znaczenie ma łacina w medycynie. Także symbole wzorów fizycznych pochodzą od łacińskich nazw (np. symbol „t” od łac. tempus = czas).

Radio fińskie trzy razy w tygodniu nadaje wiadomości w języku łacińskim.
Łacina bywa też współcześnie używana podczas rytuałów rekonstrukcjonistycznych wspólnot religijnych, wskrzeszających religię starożytnego Rzymu.

Msze w języku łacińskim są nadal odprawiane w Kościele katolickim (choć regularnie tylko w nielicznych świątyniach – coraz więcej parafii w Polsce wprowadza takie msze w Novus Ordo Missae, tzw. rycie posoborowym, bądź w Vetus Ordo Missae, tzw. trydenckim lub ortodoksyjnym). Sobór Watykański II dopuszczając języki narodowe do użytku w liturgii wyraźnie zaznaczył, że własnym językiem Kościoła jest łacina i po łacinie duchowni winni odmawiać brewiarz (KL 101). Sobór zaznaczył także, że należy dbać o to, by każdy członek wspólnoty potrafił czynnie uczestniczyć w obrzędach sprawowanych w języku łacińskim (KL 36)

Na Uniwersytecie w Oxfordzie codziennie przed kolacją odmawiana jest modlitwa dziękczynna w języku łacińskim, której przewodniczy jeden ze studentów – chętnych do tej czynności jest wbrew pozorom wielu, ponieważ już po poprowadzeniu dwóch takich modlitw student otrzymuje w prezencie butelkę dobrego wina.

Fonetyka

W fonetyce łacina należy do grupy kentumowej języków indoeuropejskich, gdzie dawne spalatalizowane [k’] przeszło w [k], a nie w sybilant.
Język polski dla odmiany należy do grupy satemowej, i tak np. wyraz „sto”, w polskim zaczyna się na [s] ([sto]), w łacinie na [k] ([kentum]).
Oryginalna wymowa łacińska z czasem uległa zmianom: [k] i [g] przed samogłoskami przednimi [e] oraz [i] uległy przemianie: [k] w [c], [cz] lub [s], [g] w [ż] lub [dż].
Ponieważ zmiany fonetyczne przebiegały różnie w różnych krajach (np. [c] przed [e] daje w IX wieku [c] we Francji, ale [cz] w Italii), dokonano unifikacji wymowy na podstawie sugestii Erazma z Rotterdamu. Jest to tak zwana wymowa restytuowana.

Tłumaczenia – język łąciński:

Oferujemy tłumaczenia zwykłe i  przysięgłe. Przy realizacji zlecenia tłumacze dobierani są indywidualnie w zależności od tematyki oraz specjalizacji tekstu.

Projekty oraz tłumaczenia przyjmujemy oraz dostarczamy pocztą, firmą kurierską, osobiście, faksem, pocztą elektroniczną. Jeśli potrzebują Państwo tłumaczenia z języka łacińskiego lub na język łaciński – prosimy o kontakt. Udzielimy wszelkich niezbędnych informacji. Współpracujemy z najlepszymi tłumaczami w kraju.

Zlecenie tłumaczenia można złożyć drogą e-mailową, za pomocą formularza lub przez telefon. Po otrzymaniu zlecenia natychmiast przystępujemy do tłumaczenia.

Także tłumaczenia przysięgłe z łaciny.

tłumaczenia Dębica | tłumaczenia Oława |